等方体の構成式(フックの法則)

\(Q_{ij}\)なる回転(座標変換)マトリクスでの変換
\begin{displaymath}
\bar{x}_i=Q_{ij}x_j
\end{displaymath} (234)

を考えるえる.このとき, 弾性係数テンソル,ひずみテンソル,応力テンソルは次の変換を受ける
\begin{displaymath}
\bar{E}_{ijkl}=E_{mnop}Q_{im}Q_{jn}Q_{ko}Q_{lp},\quad
\bar{\...
...}\epsilon_{kl},\quad
\bar{\sigma}_{ij}=Q_{ik}Q_{jl}\sigma_{kl}
\end{displaymath} (235)

まず,
\begin{displaymath}
Q_{ij}=\left[\begin{array}{rrr}
1 & 0 & 0 \\
0 & 1 & 0 \\
0 & 0 & -1
\end{array}\right]
\end{displaymath} (236)

を考えたとき,
\begin{displaymath}
\begin{array}{l}
\bar{\sigma}_i=\sigma_i,\quad \bar{\epsilon...
...{\sigma}_5=-\sigma_{5}, \bar{\epsilon}_5=\epsilon_5
\end{array}\end{displaymath} (237)

である. \(\sigma_1\)について,
$\displaystyle \bar{\sigma}_1$ $\textstyle =$ $\displaystyle E_{11}\bar{\epsilon}_1
+E_{12}\bar{\epsilon}_2
+E_{13}\bar{\epsilon}_3
+E_{14}\bar{\epsilon}_4
+E_{15}\bar{\epsilon}_5
+E_{16}\bar{\epsilon}_6$ (238)
  $\textstyle =$ $\displaystyle E_{11}{\epsilon}_1
+E_{12}{\epsilon}_2
+E_{13}{\epsilon}_3
-E_{14}{\epsilon}_4
-E_{15}{\epsilon}_5
+E_{16}{\epsilon}_6$ (239)

であり,一方,
\begin{displaymath}
{\sigma}_1=E_{11}{\epsilon}_1
+E_{12}{\epsilon}_2
+E_{13}{\e...
..._3
+E_{14}{\epsilon}_4
+E_{15}{\epsilon}_5
+E_{16}{\epsilon}_6
\end{displaymath} (240)

であるから,任意の \(\epsilon_i\) に対して \({\sigma}_1=\bar{\sigma}_1\) と なるためには, \(E_{14}=E_{15}=0\) でなければならない. \(\sigma_2, \sigma_3, \sigma_4, \sigma_5, \sigma_6\) についても 同様な評価を行なうと, \(E_{24}=E_{25}=E_{34}=E_{35}=E_{46}=E_{56}=0\) を得る.
\begin{displaymath}
\left[
\begin{array}{llllll}
E_{11} & E_{12} & E_{13} & 0 & ...
...column{2}{l}{{\rm Sym.}} & & & & E_{66} \\
\end{array}\right]
\end{displaymath} (241)

続いて,

\begin{displaymath}
Q_{ij}=\left[\begin{array}{rrr}
-1 & 0 & 0 \\
0 & 1 & 0 \\
0 & 0 & 1
\end{array}\right]
\end{displaymath} (242)

を考えると
\begin{displaymath}
\bar{\sigma}_5=-\sigma_{5},\quad \bar{\epsilon}_5=\epsilon_5...
...d
\bar{\sigma}_6=-\sigma_{6},\quad \bar{\epsilon}_6=\epsilon_6
\end{displaymath} (243)

から,
$\displaystyle \bar{\sigma}_1$ $\textstyle =$ $\displaystyle E_{11}\bar{\epsilon}_1
+E_{12}\bar{\epsilon}_2
+E_{13}\bar{\epsilon}_3
+E_{16}\bar{\epsilon}_6$ (244)
  $\textstyle =$ $\displaystyle E_{11}{\epsilon}_1
+E_{12}{\epsilon}_2
+E_{13}{\epsilon}_3
-E_{16}{\epsilon}_6$ (245)

で,一方,
\begin{displaymath}
{\sigma}_1=E_{11}{\epsilon}_1
+E_{12}{\epsilon}_2
+E_{13}{\epsilon}_3
+E_{16}{\epsilon}_6
\end{displaymath} (246)

なので,\(E_{16}=0\)を得る. 同様に, \(E_{26}=E_{36}=E_{45}=E{46}=0\) を得る. これは,直交異方体 (orthotropic body)と呼ばれ9個の弾性定数で表わされる.
\begin{displaymath}
\left[
\begin{array}{llllll}
E_{11} & E_{12} & E_{13} & 0 & ...
...column{2}{l}{{\rm Sym.}} & & & & E_{66} \\
\end{array}\right]
\end{displaymath} (247)

さらに,異方性の主軸が互いに等価であるとすると, \(E_{11}=E_{22}=E_{33},
E_{23}=E_{31}=E_{12},
E_{44}=E_{55}=E_{66}\) なる関係が成立するので, \(E_{11},E_{12}, E_{44}\)の3個の弾性定数で 表わされる.一般の立方晶(面心立方晶 (face center cubic crystal), 体心立方晶 (body center cubic crystal))の弾性定数は このように3個で表わされる.
\begin{displaymath}
\left[
\begin{array}{llllll}
E_{11} & E_{12} & E_{12} & 0 & ...
...column{2}{l}{{\rm Sym.}} & & & & E_{44} \\
\end{array}\right]
\end{displaymath} (248)

最後に,
\begin{displaymath}
Q_{ij}=\left[\begin{array}{rrr}
\frac{1}{\sqrt{2}} & \frac{1...
...{2}} & \frac{1}{\sqrt{2}} & 0 \\
0 & 0 & 1
\end{array}\right]
\end{displaymath} (249)

を考えると,
\begin{displaymath}
\begin{array}{l}
\bar{\sigma}_1 = \displaystyle\frac12\sigma...
..._6, \quad
\bar{\epsilon}_6 = -\epsilon_1+\epsilon_2
\end{array}\end{displaymath} (250)

なので,
$\displaystyle \sigma_1$ $\textstyle =$ $\displaystyle E_{11}\epsilon_1+E_{12}\epsilon_2+E_{12}\epsilon_3$ (251)
$\displaystyle \sigma_2$ $\textstyle =$ $\displaystyle E_{12}\epsilon_1+E_{11}\epsilon_2+E_{12}\epsilon_3$ (252)

ゆえに,
\begin{displaymath}
\bar{\sigma}_6=\frac12(E_{11}-E_{12})(-\epsilon_1+\epsilon_2)
\end{displaymath} (253)

一方,
$\displaystyle \sigma_6$ $\textstyle =$ $\displaystyle E_{44}\epsilon_6$ (254)
$\displaystyle \bar{\sigma}_6$ $\textstyle =$ $\displaystyle E_{44}\bar{\epsilon}_6$ (255)
  $\textstyle =$ $\displaystyle E_{44}(-\epsilon_1+\epsilon_2)$ (256)

比較すると,
\begin{displaymath}
E_{44}=\frac12(E_{11}-E_{12})\equiv \mu
\end{displaymath} (257)

ここで, \(\lambda\equiv E_{12}\) とおくと,
\begin{displaymath}
E_{11}=\lambda+2\mu,\qquad E_{44}=\mu
\end{displaymath} (258)

と表わされる.


\begin{displaymath}
\left[
\begin{array}{llllll}
\lambda+2\mu & \lambda & \lambd...
...
\multicolumn{2}{l}{{\rm Sym.}} & & & & \mu
\end{array}\right]
\end{displaymath} (259)


$\displaystyle \sigma_{ij}$ $\textstyle =$ $\displaystyle \lambda\delta_{ij}\epsilon_{kk}+2\mu\epsilon_{ij}$ (260)
  $\textstyle =$ $\displaystyle [\lambda\delta_{ij}\delta_{kl}
+\mu(\delta_{ik}\delta_{jl}+\delta_{il}\delta_{jk})]\epsilon_{kl}$ (261)


\begin{displaymath}
E_{ijkl}=\lambda\delta_{ij}\delta_{kl}
+\mu(\delta_{ik}\delta_{jl}+\delta_{il}\delta_{jk})
\end{displaymath} (262)

この表式からわかるように,\(E_{ijkl}\) はもはやいかなる座標変換によっても その値を変えない定数になっていることがわかる. よって等方体の弾性定数は2個で表わされる. この式をフックの法則 (Hooke's law)という. ここで導入した \(\lambda, \mu\) は,ラーメの定数(Lamé's constants)と 呼ばれる.\(\mu\) は,しばしば,\(G\)と書かれ,横弾性係数(shear modulus) と呼ばれる.そのほかに,等方体の弾性定数には物理的意味を考慮して ポアソン比(Poisson ratio) \(\nu\)ヤング率 (縦弾性係数) (Young modulus) \(E\)体積弾性係数 (bulk modulus) \(K\), などさまざまな量が定義されるが, それらの量は以下のように,互いに独立な2つの量で記述される.
$\displaystyle \lambda$ $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{2\mu\nu}{1-2\nu}
=\frac{\mu(E-2\mu)}{3\mu-E}
=K-\frac{2}{3}\mu
=\frac{E\nu}{(1+\nu)(1-2\nu)}$  
  $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{3K\nu}{1+\nu}
=\frac{3K(3K-E)}{9K-E}$ (263)


\begin{displaymath}
\mu=\frac{\lambda(1-2\nu)}{2\nu}
=\frac{3}{2}(K-\lambda)
=...
...{E}{2(1+\nu)}
=\frac{3K(1-2\nu)}{2(1+\nu)}
=\frac{3KE}{9K-E}
\end{displaymath} (264)


\begin{displaymath}
\nu=\frac{\lambda}{2(\lambda+\mu)}
=\frac{\lambda}{3K-\lamb...
...\frac{E}{2\mu}-1
=\frac{3K-2\mu}{2(3K+\mu)}
=\frac{3K-E}{6K}
\end{displaymath} (265)


$\displaystyle E$ $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{\mu(3\lambda+2\mu)}{\lambda+\mu}
=\frac{\lambda(1+\nu)(1-2\nu)}{\nu}
=\frac{9K(K-\lambda)}{3K-\lambda}
=2\mu(1+\nu)$  
  $\textstyle =$ $\displaystyle \frac{9K\mu}{3K+\mu}
=3K(1-2\nu)$ (266)


\begin{displaymath}
K=\lambda+\frac{2}{3}\mu
=\frac{\lambda(1+\nu)}{3\nu}
=\fr...
...u)}{3(1-2\nu)}
=\frac{\mu E}{3(3\mu-E)}
=\frac{E}{3(1-2\nu)}
\end{displaymath} (267)

ポアソン比が \(1/4\)という 特殊な値の時には, \(\lambda=\mu\) となり,弾性体の方程式はかなり簡単化される. また,\(\nu=1/2\)は,非圧縮性 (uncompressibility)を示す. \(G, K\) が正であるという条件から,ポアソン比は

\begin{displaymath}
-1<\nu<\frac12
\end{displaymath} (268)

でなければならない.
Akihiro Nakatani 2001-06-25