変分法

区間\([a,b]\)の低積分で次式のように表わせる 関数\(u(x)\)が変われば別の値になるような対応関係を考える.

\begin{displaymath}
I[u(x)]=\int_a^b F[u(x)] dx
\end{displaymath} (563)

この"関数\(\rightarrow\)実数"の対応関係を汎関数 (functional)という.

\begin{displaymath}
u(\mbox{}) \rightarrow \framebox{汎関数}\rightarrow 2.317\cdots
\end{displaymath}

汎関数は,「関数の関数」であり,\(u\)はその変数に相当し, 変関数(variable function)と呼ばれる.

数学や物理学における変分問題の例としては, 等周問題(周の長さが一定の曲線で囲まれた領域の面積を最大にする問題) エネルギー原理,ハミルトンの原理など変分原理と称される問題がある.

ここで汎関数,

\begin{displaymath}
I[u(x)]=\int_a^b F[x, u, u'] dx
\end{displaymath} (564)

の停留値問題を考える.ここで, \(u=u(x), u'=du/dx\) とおいている. 境界条件として, \(u(a)=u_a, u(b)=u_b\) が規定されているとする. \(I[u]\) を停留化する関数を \(u(x)\) と書く. 任意の許容関数(admissible function, 上記の境界条件と必要な微分可能性の条件を満足する関数) \(\bar{u}(x)\) は次のように表わせる.
\begin{displaymath}
\bar{u}(x)=u(x)+\epsilon v(x)
\end{displaymath} (565)

ここで,
$\displaystyle {I[u(x)+\epsilon v(x)]-I[u(x)]}$
  $\textstyle =$ $\displaystyle \int_a^b F[x, u + \epsilon v, u' + \epsilon v']dx - \int_a^b F[x, u, u']dx$  
  $\textstyle =$ $\displaystyle \int_a^b \left(\frac{\partial F}{\partial u}\epsilon
v +\frac{\partial F}{\partial u'}\epsilon v'\right)dx$  
    $\displaystyle +\frac12 \int_a^b \left(\frac{\partial^2 F}{\partial u^2}\epsilon...
...ilon^2 vv'
+\frac{\partial^2 F}{\partial u'^2}\epsilon^2 v'^2\right)dx + \cdots$ (566)

のような Taylor 展開を考え,これを
\begin{displaymath}
I[u(x)+\epsilon v(x)]-I[u(x)]=\delta I + \delta^2 I + \cdots
\end{displaymath} (567)

と表わす. \(\delta\)は変分作用素(変分演算子)であり,
\begin{displaymath}
\delta I = \left\{\lim_{\epsilon \rightarrow 0}
\frac{I[u(x)+\epsilon v(x)]-I[u(x)]}{\epsilon}\right\}\epsilon
\end{displaymath} (568)

のように作用する. \(\delta I\), \(\delta^2 I\)は,\(I\)第1変分 (first variation), 第2変分(second variation) と呼ばれる量である.汎関数\(I\)の停留条件は,
\begin{displaymath}
\delta I= \int_a^b \left(\frac{\partial F}{\partial
u}\epsilon v +
\frac{\partial F}{\partial u'}\epsilon v'\right)dx = 0
\end{displaymath} (569)

によって与えられる. \(\epsilon v(x)\)\(\delta u(x)\) \(\epsilon v'(x)\)\(\delta u'(x)\)と書くと,
\begin{displaymath}
\delta I= \int_a^b \left(\frac{\partial F}{\partial u}\delta
u +
\frac{\partial F}{\partial u'}\delta u'\right)dx = 0
\end{displaymath} (570)

部分積分すれば,
\begin{displaymath}
\delta I= \left[\frac{\partial F}{\partial u'}\right]_a^b+
\...
...ft(\frac{\partial F}{\partial u'}\right)\right]\delta u dx = 0
\end{displaymath} (571)

\(v(x)\)に関する条件から,第1項は零なので,
\begin{displaymath}
\delta I= \int_a^b \left[\frac{\partial F}{\partial u}-
\fra...
...ft(\frac{\partial F}{\partial u'}\right)\right]\delta u dx = 0
\end{displaymath} (572)

\(\delta u(x)\) は任意に変化できるので,被積分関数が区間\((a, b)\)に おいて零になる必要がある(変分学における基本補助定理 )ので,
\begin{displaymath}
\frac{\partial F}{\partial u}-
\frac{d}{dx}\left(\frac{\partial F}{\partial u'}\right) = 0
\end{displaymath} (573)

となる.汎関数の停留問題に対する Euler方程式と呼ばれる. この過程を要約すると,

\begin{displaymath}
\framebox{\(I[u(x)]\)の停留問題}\rightarrow
\framebox{部分...
...amebox{変分学の基本補助定理}\rightarrow
\framebox{Euler方程式}\end{displaymath}

となる.

次に,付帯条件,

\begin{displaymath}
\int_a^b G[x, u, u']dx=0
\end{displaymath} (574)

のもとでの汎関数\(I[u(x)]\)の停留化を考える. Lagrangeの未定乗数\(\lambda\)を導入して,
\begin{displaymath}
H(u)=\int_a^b F[x, u, u'] dx + \lambda \int_a^b G[x, u, u']dx
\end{displaymath} (575)

を定義すると,
$\displaystyle \delta H$ $\textstyle =$ $\displaystyle \int_a^b \delta F[x, u, u'] dx
+ \lambda \int_a^b \delta G[x, u, u'] dx
+ \delta\lambda \int_a^b G[x, u, u'] dx$  
  $\textstyle =$ $\displaystyle \left[\frac{\partial F^*}{\partial u'}\delta u\right]_a^b
+\int_a...
...{\partial u'}\right)\right]\delta u dx
+ \delta \lambda \int_a^b G[x, u, u'] dx$ (576)

となる.ここで, \(F^*=F+\lambda G\) とおいている.\(\delta H = 0\) の条件から,
\begin{displaymath}
\frac{\partial F^*}{\partial u}
-\frac{d}{dx}\left(\frac{\partial F^*}{\partial u'}\right) = 0
\end{displaymath} (577)


\begin{displaymath}
\int_a^b G[x, u, u']dx=0
\end{displaymath} (578)

が得られる.

Akihiro Nakatani 2001-06-25